Sinh ra đã đỏ (P.3)

Dù vậy, trong vòng một năm, Tập đã được thăng tiến, và ông đã mài sắc các kỹ năng chính trị của mình. Ông đã dành đặc quyền cho những cán bộ nghỉ hưu có thể đánh bóng danh tiếng cho ông; ông sắp xếp cho họ được nhận ưu tiên ở các phòng khám; khi ông mua chiếc xe hơi nhập khẩu đầu tiên của huyện, ông dành tặng nó cho “văn phòng cán bộ cựu chiến binh”, còn mình thì dùng một cái xe jeep cũ. Ông giữ lại cái quần bộ đội màu xanh lá cây để tỏ ra khiêm nhường, và học được giá trị của nghệ thuật sân khấu chính trị: lúc nào cũng vậy, “nếu anh không đập bàn, thì chưa đủ để gây sợ hãi và mọi người sẽ không đón nhận vấn đề một cách nghiêm túc”, ông nói với một nhà báo Trung Quốc phỏng vấn năm 2003. Ông đã thí nghiệm kinh tế thị trường, bằng cách cho phép nông dân được dùng nhiều đất hơn để nuôi gia súc thay vì trồng ngũ cốc cho nhà nước, và ông thúc đẩy các dự án địa phương gây ầm ĩ, chẳng hạn như xây một trường quay truyền hình dựa trên cuốn tiểu thuyết cổ điển “Hồng Lâu Mộng”.

Năm 1985, ông đã có hai tuần ở Iowa trong thành phần của một đoàn đại biểu nông nghiệp. Trong thị trấn Muscatine, ông ở với nhà Eleanor và Thomas Dvorchak. “Các cậu con trai đã đến trường đại học, vì vậy có vài phòng ngủ trống,” Eleanor kể. Tập đã ngủ ở trong một phòng có giấy dán tường chủ đề bóng đá và loạt phim hành động “Star Trek”. “Ông ta nhìn ra cửa sổ, và dường như muốn nói, ‘Ôi trời ạ’ và tôi nghĩ, Có gì bất thường vậy? Chỉ là một sự phân chia mức sống,” bà nói. Tập không giới thiệu mình là một bí thư đảng cộng sản; danh thiếp của ông lúc ấy ghi là Trưởng Hiệp hội Chăn nuôi Thạch Gia Trang. Năm 2012, trong một chuyến đi tới Mỹ trước khi trở thành lãnh đạo tối cao, ông quay lại Muscatine để gặp Dvorchak và những người khác, có các nhà báo quốc tế lần theo. Bà kể, “Không ai trong tâm trí của họ lại có thể nghĩ rằng người đàn ông đã từng ở nhà tôi đó sẽ trở thành Chủ tịch nước. Tôi không quan tâm đất nước nào anh đang nói tới.”

Năm 1985, Tập đã sẵn sàng cho sự bổ nhiệm khác, nhưng lãnh đạo Tỉnh ủy một lần nữa cản đường ông, vì vậy ông chuyển xuống tỉnh Phúc Kiến ở miền Nam, nơi một người bạn của cha ông là bí thư và có thể giúp ông. Không lâu sau khi ông tới, ông đã gặp Liêu Hoàn Long,  một doanh nhân Đài Loan, người đã nhớ lại, “Ông ta cao và đô con, và trông giống một kẻ hơi đần độn”. Liêu, người gặp Tập nhiều lần trong nhiều thập niên từ đó, đã nói với tôi, “Ông ta tỏ ra thành thực, chân tình. Ông ta ở miền Bắc xuống và ông ta không hiểu miền Nam cho lắm.” Liêu nói tiếp, “Ông ta chỉ nói nếu như ông ta thật sự có gì để nói, và ông ta không hứa bừa. Ông ta sẽ nghĩ về mọi thứ thấu đáo trước khi mở miệng. Ông ta hiếm khi nói về gia đình mình, bởi vì ông ta đã có một quá khứ nhọc nhằn và một cuộc hôn nhân thất vọng”. Tập đã không có một đầu óc chất vấn, nhưng ông xuất sắc trong việc quản lý hình ảnh của mình và những mối quan hệ; ông đã đi gặp những nhà đầu tư nước ngoài, vì thế ông thôi mặc những bộ quần áo lính và đóng một cái tủ treo những bộ comlê kiểu Tây. Liêu nói, “Không phải ai cũng có thể là khán giả với ông ta; ông ta sẽ lọc ra được những ai là người muốn gặp mình. Ông ta có một khả năng đánh giá mọi người rất giỏi.”

Năm sau, khi Tập 33 tuổi, một người bạn giới thiệu ông với Bành Lệ Viên, người năm đó 24 tuổi, đã là một trong những giọng ca opera và dân ca nổi tiếng nhất Trung Quốc. Tập bảo rằng ông không xem tivi, bà nhớ lại trong một cuộc phỏng vấn năm 2007. “Em hát những bài hát gì?” ông hỏi. Bành đã nghĩ trông ông ta thật “vô văn hóa và già hơn tuổi”, nhưng ông ta đã hỏi bà những câu hỏi về kĩ thuật ca hát, điều khiến bà nhận thấy như một dấu hiệu của sự thông minh. Tập sau đó nói rằng ông chỉ mất bốn mươi phút để quyết định hỏi cưới bà.

Đám cưới diễn ra vào năm sau, và vào năm 1989, sau khi những cuộc biểu tình của sinh viên bị dẹp, Bành ở trong số những ca sĩ văn công được gửi đến Quảng trường Thiên An Môn để động viên binh sĩ. (Những hình ảnh của cảnh này, cùng với thông tin về đời tư của Bành và những vụ làm ăn của bà, đã bị xóa gần hết trên mạng). Năm 1992, họ có một cô con gái. Khi đã rõ ràng rằng Tập có thể lên làm lãnh đạo tối cao, Bành trút bỏ những bộ cánh của một diva và sửa soạn kiểu tóc cho hợp với những bộ vét và những bộ quân phục cho dịp đặc biệt. Người hâm mộ vẫn vây lấy bà, trong khi ông đứng kiên nhẫn ở bên cạnh, nhưng phần lớn thời gian bà dừng việc biểu diễn và chuyển sự quan tâm đến các hoạt động xung quanh vấn đề HIV, kiểm soát thuốc lá và giáo dục cho phụ nữ. Trong nhiều năm, Tập và Bành dành hầu hết thời gian sống xa nhau. Nhưng trong cơn mưa rào chú ý dồn vào Bác Tập Vĩ Đại, truyền thông nhà nước đã tung ra một bài hát có tên “Tập Đại Đại yêu Bành Ma Ma”, trong đó có câu “Đàn ông nên học theo Tập và phụ nữ nên học theo Bành”.

Việc công tác ở miền Nam đã giúp cho Tập gần hơn với cha mình. Từ năm 1978, người cha đã làm việc ở tỉnh Quảng Đông bên cạnh, quê hương của những thể nghiệm với thị trường tự do của Trung Quốc, và già Tập đã trở thành người tin tưởng sốt sắng vào cải cách kinh tế như lời giải cho sự đói nghèo. Đây là một vị trí rủi ro: tại một cuộc họp Bộ Chính trị năm 1987, phe Bảo thủ đã tấn công nhà ủng hộ chủ nghĩa tự do Hồ Diệu Bang. Tập cha đã là quan chức cao cấp duy nhất đã lên tiếng bảo vệ ông. “Các ông đang làm cái gì ở đây? Đừng lặp lại những gì Mao đã làm với chúng ta,” ông nói, dẫn theo cuốn biên niên chính trị cao cấp năm 1994 của Richard Baum, “Chôn Mao”. Nhưng Tập đã thua và bị mất quyền lực trong lần cuối. Ông chấp nhận sống trong sự quên lãng đủ tiện nghi cho đến khi chết vào năm 2002, và được nhớ đến chủ yếu như “một người của nguyên tắc chứ không phải của chiến lược,” như người biên tập viên ở Bắc Kinh đã cho tôi hay.

Con trai ông tránh những cải cách gây tranh cãi quá mức khi ông ta vươn lên các chức vụ. “Mục đích của tôi là đun nóng một cái nồi với một ngọn lửa nhỏ nhưng liên tục, rót vào nước lạnh để giữ cho nó khỏi sôi trào,” ông nói. Vào năm 1989, một quan chức tuyên truyền địa phương, Kang Yanping, đưa lên một bản đề xuất cho một loạt phim truyền hình nhằm cổ động cho cải cách chính trị, nhưng Tập đáp lại với sự hoài nghi. Theo “Tương lai của Trung Quốc,” ông hỏi, “Có nguồn gốc nào của ý kiến này không? Nó có phải là một điều hợp lý không?” Chương trình do Tập dự liệu rằng sẽ khiến nhân dân “phản đối”, đã không được sản xuất. Ông cũng chú ý đặc biệt đến bồi đắp các đơn vị quân sự địa phương; ông nâng cấp khí tài, tăng chế độ bao cấp cho mức sống của binh lính, và tìm việc làm cho sĩ quan xuất ngũ. Ông thích nói rằng, “Để đáp ứng nhu cầu của Quân đội, không có gì là quá đáng.”

Tập truy tố tham nhũng tùy vụ việc, có vụ thì lờ đi. Một nhà quản lý Trung Quốc đã nói với Đại sứ quán Mỹ ở Bắc Kinh rằng Tập được coi như “Ngài Sạch” vì đã trả lại một khoản hối lộ, cho dù trong nhiều năm Tập công tác tại Phúc Kiến, tập đoàn Viễn Hoa, một trong những doanh nghiệp tham nhũng nhiều nhất Trung Quốc, tiếp tục buôn lậu hàng tỉ đôla tiền dầu khí, xe hơi, thuốc lá và thiết bị vào Trung Quốc, với sự giúp đỡ của quân đội và công an Phúc Kiến. Tập cũng tìm cách sống chung với Trần Khải, một tài phiệt địa phương điều hành nhiều sòng bài và nhà chứa ở trung tâm thành phố, được giám đốc công an bảo kê. Sau đó, Trần bị bắt, xử án và bị tử hình, cùng năm mươi quan chức chính phủ bị truy tố vì đã nhận hối lộ từ hắn. Tập chưa bao giờ liên đới tới những vụ này, nhưng chúng đã để lại một vết nhơ trong nhiệm kỳ của ông. “Đôi khi tôi cũng bổ nhiệm đồng nghiệp sai”, ông nói vào năm 2000. “Vài người được bổ nhiệm sai bởi vì tôi đã nghĩ họ tốt hơn thực tế, một số khác thì vì tôi đã nghĩ họ tệ hơn là họ thực có”.

Tập tỏ ra thành thạo trong việc điều hướng các mâu thuẫn nội bộ và liên minh. Sau khi ông tiếp quản tỉnh Chiết Giang sôi động kinh tế, năm 2002, ông tạo ra các chính sách nhằm đẩy mạnh các doanh nghiệp tư nhân. Ông khuyến khích các dịch vụ taxi mua xe từ Geely, một công ty xe hơi sau đó đã mua Volvo. Ông xoa dịu những người bảo thủ, một phần nhờ vào trích dẫn những câu thần chú xã hội chủ nghĩa. “Kinh tế tư nhân đã trở thành một bông hoa lạ trong khu vườn của chủ nghĩa xã hội với các đặc điểm Trung Quốc,” ông tuyên bố. Năm 2007, ông gặp một cơ hội thượng hạng để trình diễn những kỹ năng chính trị của mình: một vụ scandal tham nhũng ở Thượng Hải đang cho thấy sự liên can của Giang Trạch Dân, vị cựu Chủ tịch quyền lực, người có nhiệm kỳ từ 1989 đến 2002. Tập được cử đến Thượng Hải để tiếp quản. Ông thể hiện sự cứng rắn đối với công chúng mà không xa lánh Giang. Ông từ chối ngôi biệt thự được sắp xếp , tuyên bố rằng tốt hơn là nó được dùng làm nhà nghỉ hưu cho các đồng chí cựu chiến binh.

Thời điểm của ông đã gặp may mắn: vài tháng sau, các lãnh đạo cao cấp của Đảng chọn thế hệ kế cận. Tập bị cho là mất chỗ về tay Lý Khắc Cường, một đồng chí không có xuất thân từ gia đình dòng dõi cách mạng, nhưng có bằng cấp sau đại học về luật và kinh tế ở Đại học Bắc Kinh. Từ năm 2002, những thứ hạng cao nhất trong chính trị Trung Quốc được ngự trị bởi những người ganh đua về nền tảng học vấn hoặc tài năng kỹ trị. Cha của Chủ tịch Hồ Cẩm Đào mở quán trà, còn thủ tướng Ôn Gia Bảo là con trai của một giáo viên, nhưng Trần Vân, ông trùm kinh tế [nhà nước] cuối cùng, đã cố vấn cho các đồng sự rằng những hạt giống đỏ, giờ đây là “thế hệ đỏ thứ hai”, hay các thái tử đỏ, sẽ làm những người phục vụ đáng tin cậy hơn cho tương lai của Đảng.

Một “thái tử” đã nói với một nhà ngoại giao Tây phương, “Cảm xúc trong chúng tôi là: ‘Hồ Cẩm Đào, Ôn Gia Bảo, cha các ông đã bán dây giày trong khi cha chúng tôi đang chết cho cuộc cách mạng này.’” Trong chốn riêng tư, một số “thái tử” đã nói đến Chủ tịch và Thủ tướng là huoji/hỏa kế – “người làm mướn”. Tháng Mười 2007, Tập đã được công bố là người thừa kế rõ ràng. Điều này không hoàn toàn là một lời khen tặng. “Lãnh đạo đảng thích những người kế tục yếu ớt, để họ còn có thể điều khiển phía sau hậu trường”, Ho Pin, người sáng lập Mingjing News, một trang mạng tiếng Trung hải ngoại, nhận xét. Sự vươn lên của Tập là điều bất ngờ, trong mắt của đại chúng, là điều mọi người đùa nhau, “Tập Cận Bình là ai? Ông ta là chồng của Bành Lệ Viên”.

Tập đã được thử sức bởi một tấn kịch của sự rối loạn chức năng đã xảy ra trong chặng đường tiến tới màn ra mắt của chức Tổng Bí thư vào năm 2012. Trong tháng Hai, Vương Lập Quân, một cựu giám đốc công an, đã cố gắng đào thoát sang Mỹ và cáo buộc gia đình người sếp cũ, Bạc Hi Lai, Bí thư Trùng Khánh về tội giết người và biển thủ công quỹ. Lãnh đạo Đảng sợ rằng Bạc sẽ tự vệ bằng các lực lượng an ninh theo lệnh hắn ta, làm gián đoạn tiến trình chuyển giao quyền lực và làm tan rã nội bộ Đảng. Tháng Chín, Lệnh Kế Hoạch, Chánh văn phòng Trung ương Đảng của Chủ tịch sắp mãn nhiệm, bất ngờ bị giáng chức, và sau đó bị buộc tội đã cố tình che đậy cái chết của con trai, người đã bị tai nạn khi lái một chiếc xe Ferrari màu đen chở theo hai người phụ nữ.

Bị bao vậy bởi các vụ khủng hoảng, Tập bỗng nhiên biến mất. Vào ngày 4/9/2012, ông hủy một cuộc gặp với Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton và nhiều cuộc thăm viếng cao cấp khác. Nhiều ngày qua, những tin đồn kinh khủng lan ra, từ chuyện một căn bệnh nghiêm trọng đến âm mưu ám sát. Khi ông tái xuất hiện vào ngày 19/9, ông nói với các quan chức Mỹ rằng mình bị chấn thương vùng lưng. Các nhà phân tích tình hình chính trị Trung Quốc vẫn đưa ra chủ đề sự biến mất của Tập để tin rằng một lời giải thích sâu xa hơn cho việc tại sao ông ta biến mất có thể làm sáng tỏ sự sâu sắc hay độ mong manh của lực lượng ủng hộ ông ta.

Trong hàng tá cuộc đối thoại mùa đông đó, các học giả, quan chức, nhà báo và những nhà điều hành nói với tôi rằng họ nghi ngờ việc ông ta có một vấn đề về sức khỏe, và cả những lý do để khai thác điều ấy. Họ suy luận rằng Tập, để đạt được hiệu quả, đã án binh bất động; ông ta đã muốn thiết lập những đồng minh quan trọng và loại bỏ đối thủ trước khi nắm quyền, nhưng các bậc cao niên trong Đảng đã đề nghị ông đợi. Một cựu quan chức tình báo đã nói với tôi, “Cơ bản thì Tập nói, ‘OK, mặc xác các ông, để xem các ông tìm được ai khác cho công việc này. Tôi sẽ biến mất hai tuần và rồi sẽ mất chức Tổng Bí thư thôi.’ Và đó những gì ông ta đã làm. Nó đã gây nên một sự xáo trộn, và họ đã chạy rối lên, kêu la, ‘Ai, ai, ai’.” Cuộc chuyển giao đã diễn ra như kế hoạch. Ngày 15/11/2012, Tập trở thành Tổng Bí thư.

Tập đứng đầu một Ban thường vụ Bộ Chính trị gồm 7 người: bốn trong số đó được coi như “thái tử” do sinh ra trong gia đình dòng dõi hoặc qua hôn nhân, một tỉ lệ lớn hơn bất cứ một Ban thường vụ nào trong lịch sử Cộng hòa nhân dân. Các nhà chính trị phương Tây thường lưu ý rằng Tập có những thói quen của một chính khách cổ điển: thoải mái trong vòng dây rào chắn, những câu hỏi nhã nhặn với mọi quan khách, những chuyện vặt thân mật. Trong một chuyến đi tới Los Angeles, ông đã bảo với các sinh viên rằng ông thích bơi, đọc sách, và xem thể thao trên tivi, nhưng hiếm khi có thời gian. “Mượn tên gọi của một bộ phim Mỹ, điều đó như là ‘Điệp vụ bất khả thi’,” ông nói. Nhưng các nhà quan sát Trung Quốc muốn đề cập điều khác: guizuqi/quý tộc khí của ông. Điều này có thể xem như một đường dẫn có tính trấn an cho quá khứ hoặc vào mọi lúc, tạo nên khoảng cách với các đồng chí của ông. Trong một cuộc họp ở Đại lễ đường Nhân dân hồi năm ngoái, các quan chức Đảng đang trò chuyện và tay bắt mặt mừng trong lúc giải lao, nhưng Tập không bao giờ tham gia. “Giờ giải lao diễn ra cả tiếng đồng hồ, nhưng ông ta chỉ ngồi đó, nhìn chằm chằm thẳng phía trước,” một người nước ngoài tham dự đã nói với tôi. “Ông ta không bao giờ đi xuống bên dưới hội trường để nói, ‘Ở Ninh Hạ dạo này thế nào?’”

Tập tin rằng có một sự đe dọa chí mạng đối với Trung Quốc từ bên trong. Theo các nhà ngoại giao Mỹ, người bạn giáo sư của Tập mô tả ông “bị tấn công từ sự thương mại hóa mọi khía cạnh trong xã hội Trung Quốc, từ thành phần giàu mới, sự tham nhũng chính thức, sự biến mất của các giá trị, nhân phẩm, lòng tự trọng, và những ‘tệ nạn xã hội’ như ma túy và mại dâm.” Nếu ông ta có trở thành lãnh đạo Trung Quốc, vị giáo sư dự đoán, “ông ta sẽ nỗ lực tuyên chiến với những tệ nạn đó, có lẽ do sự tiêu xài của tầng lớp nhiều tiền mới.” Mặc dù các “thái tử” và anh chị em của họ đem lại lợi nhuận khá thuận lợi từ sự lớn mạnh của Trung Quốc (Người chị gái của Tập là Tề Kiều Kiều được ghi nhận là có doanh nghiệp lớn và sở hữu nhiều bất động sản), các gia đình có truyền thống cách mạng cho rằng họ thu lợi thích đáng, và họ đổ lỗi cho cánh “làm mướn” đã để cho tham nhũng và hoang phí, vốn làm đảo lộn trật tự xã hội và đe dọa đến tương lai của Đảng.

Bước đầu tiên đi đến một giải pháp là tái thiết lập quyền kiểm soát. Nguyên tắc “Chỉ đạo tập thể”, vốn rải quyền lực ra khắp Ban Thường vụ, đã kìm hãm Hồ Cẩm Đào đến độ ông ta có biệt danh Người đàn bà bị buộc chân. Tập đã tập hợp quanh mình một nội các trong bóng tối được xác định đơn giản bằng một ý thức hệ duy nhất thay vì bằng các mối ràng buộc từ nhà trường hay độ tin cậy chính trị. Các thành viên có Lưu Hà, một bạn học thời thơ ấu đã trở thành một nhà kinh tế có đầu óc cải cách, và Lưu Nguyên, một tướng diều hâu, con của cố Chủ tịch Lưu Thiếu Kỳ. Người quan trọng nhất là Vương Kỳ Sơn, một người bạn từ nhiều thập niên, người đã được đưa vào vị trí Bí thư Ủy ban Kiểm tra Kỷ luật Trung ương, một cơ quan đã tiến hành chiến dịch chống tham nhũng rộng lớn.

Đảng đã vun trồng từ lâu một hình ảnh của sự thống nhất về đạo đức. Nhưng qua hai năm tiếp đó, các điều tra viên của Vương, những người đã được dành quyền lực to lớn để bắt giữ và thẩm vấn, đã tấn công các cơ quan có thể dính dáng đến quyền hành của Tập, cáo buộc chúng vì các âm mưu và lạm dụng. Họ đã nêu ra những cáo buộc tham nhũng chống lại các quan chức trong các ủy ban kế hoạch và vật tư nhà nước, vốn bảo vệ cho lợi ích của các công ty do chính phủ độc quyền điều hành. Họ bắt giữ giám đốc an ninh Trung Quốc, Chu Vĩnh Khang, một cựu quan chức dầu khí có cái cằm của một bức tượng đảo Phục Sinh, người đã xây dựng công an và quân đội thành một vương quốc riêng nhận được ngân sách hàng năm cho do thám và lập chính sách nội địa nhiều hơn là cho quốc phòng đối ngoại.

Họ đã đụng tới các thứ bậc của quân đội, nơi tình trạng tham nhũng khác thường làm công chúng ngứa mắt – khách bộ hành phải chịu đựng cảnh những chiếc xe sedan xa hoa mang biển số quân đội, chạy như điên quanh Bắc Kinh nhưng được miễn hỏi – mà còn phá hoại quốc phòng của Trung Quốc. Khi công an lục soát những ngôi nhà của gia đình trung tướng Cốc Tuấn Sơn, một giám đốc hậu cần cấp cao, họ đã thu được bốn xe tải rượu, tác phẩm nghệ thuật, tiền mặt và nhiều thứ xa xỉ khác. Theo một nhà ngoại giao Bắc Kinh, các món đồ phù phiếm của Cốc còn gồm cả một phiên bản bằng vàng của chiếc tàu sân bay đầu tiên của Trung Quốc. “Khi bị hỏi về món này, ông ta nói đó là sự thể hiện lòng yêu nước,” nhà ngoại giao kể lại.

EVAN OSNOS

(NTQ lược dịch từ The New Yorker, còn tiếp)