Trịnh Công Sơn nhìn từ 3 châu lục

Nhạc Trịnh Công Sơn đã trở thành kinh điển ngay từ khi ông còn trẻ. Vì vậy, không có gì lạ khi ông trở thành đối tượng nghiên cứu về cả mặt âm nhạc lẫn xã hội và cả con người. Có thể không nói quá rằng Trịnh Công Sơn đã từng là phần hồn của thế hệ tuổi trẻ Việt Nam trong nhiều chục năm biến động.

Đã có chừng 20 cuốn sách viết về Trịnh Công Sơn xuất bản, và con số này chắc sẽ không dừng lại. Mỗi cuốn sách ra đời là một cố gắng và tham vọng phân tích con người nghệ sĩ và tác phẩm của Trịnh Công Sơn, một gương mặt âm nhạc nổi bật những năm tháng chiến tranh. Cũng như các ca sĩ thử sức với nhạc Trịnh, mỗi người tìm cách ghi dấu ấn cá nhân với ca khúc của ông, thì các tập sách viết về người nhạc sĩ này cũng cố gắng chứng tỏ mình là một sản phẩm khác biệt và mới mẻ. Cuốn mới nhất, “Trịnh Công Sơn – Bob Dylan: như trăng và nguyệt?” của John C. Schafer, vừa mới ra mắt có lẽ đem lại sự khác biệt lớn hơn cả, bởi nhìn Trịnh Công Sơn ở góc nhìn so sánh với Bob Dylan, một thần tượng nghệ thuật của nước Mỹ cùng thời.

Cuốn sách đáng chú ý ngay từ những người thực hiện. Bên cạnh bài tiểu luận chính dài 150 trang của giáo sư người Mỹ John C. Schafer do người bạn đời – dịch giả Cao Thị Như Quỳnh dịch ra tiếng Việt cùng rất nhiều chú thích quan trọng, là lời giới thiệu của một giáo sư khác, Cao Huy Thuần, người đã sống tuổi trẻ của mình với những giai điệu của Trịnh, đã yêu những bài hát buồn nỗi buồn xứ Huế quê hương của mình. Cuốn sách cũng gồm bài nói về tiếng hát Khánh Ly trong đêm nhạc nhớ Trịnh ở Paris năm 2011. GS Cao Huy Thuần là anh của dịch giả Cao Thị Như Quỳnh, những người đồng hương với Trịnh Công Sơn. Thẩm quyền của họ là thẩm quyền của người đã sống cùng thời với những bài ca của Trịnh, của Dylan, những năm tháng cuộc chiến tranh trên dải đất chữ S.

John Schafer đã dạy học ở Huế vào những năm ấy, và nói bằng chữ nhà Phật, cái “duyên” với văn hóa Việt Nam đã làm nên con đường nghiên cứu của ông. Cho đến nay, ông đã có vài chuyên luận nghiên cứu về riêng Trịnh Công Sơn. Ở cuốn sách mới nhất này, ông đã nhìn Trịnh Công Sơn ở góc độ ảnh hưởng của Phật giáo. Khác với nhiều bài viết về nhạc Trịnh đầy ắp sự diễn cảm và từ chương hóa, nghiên cứu của Schafer là cái nhìn mang một căn bản triết học và xã hội học. Nó có cái vẻ cẩn trọng của văn bản khoa học, cái sòng phẳng của người tách mình khỏi sự áp đặt tự nhiên từ ca từ tiếng Việt mà người Việt thường đắm trong đó.

Có những phát hiện sâu sắc ở khía cạnh văn bản học mà chính Schafer đã bày tỏ: “Cả Trịnh Công Sơn và Bob Dylan đều viết nhạc để trình bày trước công chúng. Họ sáng tác cho đôi tai và con tim của người nghe, chứ không phải cho đôi mắt và bộ óc của người đọc. Khi nghe nhạc Trịnh, Cao Huy Thuần nói ‘người hát nghe giọng thơ nhiều hơn là nghe ý tưởng’. Những năm đầu của thập niên 1960, các bạn tôi và tôi cũng nghe Bob Dylan như vậy. Chúng tôi không phân tích, và hồi đó tôi cũng không bao giờ nghĩ rằng các sáng tác đầu tay của Bob Dylan đầy rẫy những hình ảnh và tiếng vọng từ Kinh thánh. Có thể vì ngôn ngữ Kinh thánh đã quá gần gũi đối với tôi, vì Kinh thánh được dùng nhiều trong tiếng mẹ đẻ của tôi, nên tôi đã không để ý đến...”

Điều này cũng tương ứng với nhạc Trịnh với ca từ và ý tưởng chứa đựng những khái niệm Phật giáo như tính không (không xa ngậm ngùi và cũng không xa nụ cười), từ bi hỉ xả (yêu em lòng chợt từ bi bất ngơ, miệng ngọt hạt từ tâm), vô thường (từ đó ta là đêm, nở đóa hoa vô thường), pháp môn bất nhị (buồn vui kia là một, có chút lệ nhòa trong phút hôn nhau)… Những khái niệm này thực tế đã xâm nhập vào ngôn ngữ tiếng Việt, đến độ chúng ta ít cảm thấy, bởi lẽ như Schafer đã phân tích, đó là vì “tôn giáo là những cấu trúc văn hóa và ngữ học tạo ra những kinh nghiệm cho chúng ta.” Người Việt tắm trong quan niệm và cách ứng xử của một văn hóa mà Phật giáo đã bắt rễ từ những thế kỷ đầu thiên niên kỷ trước, nên câu chữ chúng ta nói hàng ngày có những ngôn từ Phật tính mà chúng ta sử dụng vô thức.

Tuy nhiên, lắng nghe âm nhạc cũng là thưởng thức bằng cảm xúc. Cuốn sách cũng vậy, vẫn dành những trang gửi gắm niềm yêu mến đối với tác phẩm âm nhạc của cả hai nhạc sĩ, nhưng đáng chú ý là Schafer dành tình cảm nghiêng về Trịnh Công Sơn. Như Schafer đã đưa ra các dẫn chứng, về âm nhạc, Trịnh Công Sơn không có những bài ca có lời lẽ thù hận phỉ báng con người hoặc một ai trong khi Bob Dylan nhấn mạnh yếu tố này trong những ca khúc nổi tiếng nhất. Về con người, Trịnh Công Sơn chấp nhận việc bị phụ tình và không oán hận những người tình “bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ”, những người tình vì sự sắp đặt của gia đình đã từ chối tình cảm của người nhạc sĩ, trong khi Dylan thậm chí lên án hoặc giễu cợt những người phụ nữ trong đời ông và chính ông cũng phụ rẫy họ. Tất nhiên, như người Việt vẫn có câu “có tài thì lắm tật”, giá trị nhân văn mà các nghệ sĩ này đóng góp cho cuộc đời đã vượt qua cả những khuôn khổ nhân cách cá nhân của họ.

Cuốn sách đã vẽ nên không gian sống động của những mối tình nghệ sĩ, chất men gây nên sự thành công của Dylan và Trịnh. Nếu như Dylan có hai đời vợ và một dàn người tình, thậm chí cùng một quãng thời gian có vài nàng thơ, với mối tình nghệ sĩ đặc biệt ban đầu là ca sĩ Joan Baez – người đã góp phần đưa Dylan tới danh vọng, thì Trịnh Công Sơn cũng có rất nhiều người con gái đi qua cuộc đời, và có một ca sĩ tri âm lừng danh là Khánh Ly. Những trang viết về cuộc tình giữa Dylan và Baez giàu chất tiểu thuyết, sắc lạnh và đầy cay đắng về sự khác biệt và đổi thay giữa những con người đồng chí hướng ban đầu. Dylan đã từ chối đi tiếp cùng Baez trên con đường sáng tác âm nhạc phản chiến, và có vẻ như bỏ rơi cô cùng những người bạn muốn có ông trong phong trào phản chiến đang dâng cao tại Mỹ và khắp thế giới.

Sau dăm bài nhạc phản kháng (chủ yếu là phản kháng lại tình trạng bạo lực đe dọa của thời đầu Chiến tranh Lạnh, giai đoạn sáng tác ngắn ngủi trong những năm 1962-1963), Dylan chuyển sang xu hướng nhạc tôn giáo và những bài “phản tình ca”, trong khi Baez theo đuổi phong trào hòa bình trong thời Chiến tranh Lạnh và bản thân cô đã tới Hà Nội năm 1972 đúng dịp tổng thống Nixon cho ném bom miền Bắc Việt Nam. Còn Trịnh Công Sơn, ông đã có tới 69 ca khúc phản chiến, và mục đích rất rõ ràng: phản đối chiến tranh đang diễn ra trên đất nước mình và kêu gọi hòa bình trở lại. Những thông tin tỉ mỉ như thế, người đọc hoàn toàn có thể thỏa mãn trong cuốn sách công phu này.

Bổ sung cho khía cạnh cảm xúc của cuốn sách là những trang viết của Cao Huy Thuần. Tác giả này đem lại cho người đọc hình dung về một thế hệ đã sống bằng lời ca Trịnh Công Sơn, đã khóc với những bi kịch của đất nước chiến tranh, và cũng biết làm giàu cho tâm hồn bằng những lời yêu đẹp đẽ nhất mà người Việt có được trong ca khúc Trịnh Công Sơn. Bằng lối văn nhẹ nhàng thâm trầm, cái ý nhị của một tâm hồn Huế và tình tứ của văn hóa Pháp (ông là giáo sư tại ĐH Picardie, Paris), những trang mở đầu và lời bạt cuốn sách của Cao Huy Thuần là những tham chiếu đầy sức nặng cho chuyên luận nghiên cứu của Schafer. Người ta dễ viết về âm nhạc Trịnh Công Sơn hay giọng ca Khánh Ly với những lời tán dương hoa mỹ hoặc bị quan điểm chính trị chi phối. Nhưng Cao Huy Thuần viết về Trịnh hay Khánh Ly là viết về ảnh hưởng nghệ thuật mà họ đem lại, ảnh hưởng đã thắp suốt nửa thế kỷ qua nơi tim mỗi người Việt, dù họ ở đâu.

Cuốn sách là cuộc gặp gỡ từ ba châu lục, ba vùng đất (Việt, Mỹ, Pháp), vô tình mà nên một cuộc khảo sát đi sâu từ triết học, tôn giáo cho đến ngôn ngữ. Nó khẳng định một điều, sẽ là ngớ ngẩn khi tự sướng với những danh hiệu hão huyền hoặc xưng tụng ồn ào kiểu “Trịnh Công Sơn là Bob Dylan của Việt Nam”, hoặc chắp nối các nhân vật một cách gượng ép theo cách nhìn “thực dân”. Nhưng cuốn sách cũng khẳng định lại một điều đã được thừa nhận: một trải nghiệm đi từ đời sống một dân tộc, phản chiếu những đòi hỏi nhân văn và ra đi từ trái tim của một thế hệ, nó không vô danh bên lề thế giới rộng lớn này. Những cuộc đấu tranh có vẻ nhỏ nhoi, thuộc về một bộ phận con người khuất nẻo đâu đó nơi tận cùng thế giới, nhờ đó mà đã lay động cả nhân loại. Nhìn ở khía cạnh ấy, Trịnh Công Sơn hoàn toàn có thể đứng cạnh Bob Dylan, “như trăng và nguyệt”.

Nguyễn Trương Quý

(TT&VH Đàn Ông 7-2012)